Nawigacja

morze: wyodrębniona część oceanu, zwykle przylegająca do kontynentu, oddzielona od otwartych wód oceanicznych łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód głębinowych; powierzchnia mórz na Ziemi wynosi 40 mln km2 (11% pow. oceanu). Ze względu na warunki wymiany wód morza z wodami oceanicznymi rozróżnia się morza: przybrzeżne, położone na skrajach wielkich basenów oceanicznych, częściowo lub w całości w zasięgu szelfu kontynent., odznaczające się łatwą wymianą wód z oceanem (np. M. Północne); śródziemne, otoczone przez lądy, połączone z oceanem wąskimi i na ogół płytkimi cieśninami; wśród nich rozróżnia się morza międzykontynent. (np. M. Śródziemne, M. Czarne) i wewnątrzkontynent. (zwykle szelfowe, np. M. Bałtyckie, M. Białe); międzywyspowe (girlandowe), oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami lub archipelagami (np. M. Koralowe). Niektóre morza przybrzeżne są nazywane zatokami (np. Zat. Hudsona, Zat. Perska); morzami nazywa się również wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np. Jez. Aralskie, M. Martwe), a także niektóre części otwartych wód oceanicznych, położone niekiedy dość daleko od lądu (np. M. Sargassowe, M. Norweskie).
Geologicznie morza są tworami młodymi; prawie wszystkie (w granicach zbliżonych do dzisiejszych) powstały w trzeciorzędzie, a ostatecznie zostały ukształtowane w czwartorzędzie; morza głębokie (tzw. oceaniczne) są pochodzenia tektonicznego, morza płytkie (tzw. kontynent.) powstały w wyniku zatopienia przez wody oceaniczne brzeżnych części kontynentów. Głębokość mórz jest zróżnicowana; najpłytszym morzem jest M. Azowskie (średnia głęb. 9 m), do najgłębszych należą M. Karaibskie (do 7680 m) i Banda (do 7440 m).
Ze względu na duży wpływ kontynentów woda mor. różni się pod względem fizykochem. od wód otwartego oceanu; średnia roczna temperatura wód mor. jest wyższa od temperatury wód otwartego oceanu na tej samej szer. geogr.; największe wahania temperatury wód morza występują w strefie umiarkowanej, najmniejsze — w strefie międzyzwrotnikowej. Duży wpływ na termiczne uwarstwienie wód w morzu mają pływy. Znaczne części mórz arktycznych i niektórych antarktycznych stale pokrywa lód; zasięg tej pokrywy zwiększa się zimą; przeważnie każdej zimy tworzy się ona także na krótszy lub dłuższy okres na niektórych mórz strefy umiarkowanej.
Zasolenie wód mor. zależy od wielkości parowania, opadów atmosf. i dopływu słodkich wód rzecznych; zasolenie wód powierzchniowych mórz otwartych (o swobodnej wymianie z oceanem wód zarówno powierzchniowych jak i głębinowych) jest zbliżone do zasolenia wód oceanicznych; przy utrudnionej wymianie wód (morza półzamknięte) różnice zasolenia mogą być znaczne; morza o dodatnim bilansie wodnym (małe parowanie, duży dopływ wód rzecznych) mają mniejsze zasolenie wód, niż przeciętne w oceanie (np. M. Bałtyckie), morza o bilansie ujemnym (duże parowanie, mały dopływ wód rzecznych) — zasolenie większe (np. M. Śródziemne). W morzach głębokich wydziela się 3 strefy życia org.: litoral, pelagial, abisal; w morzach płytkich (szelfowych) nie ma strefy abisalnej i związanej z nią fauny głębinowej, dużo jest natomiast gatunków fauny endemicznej, przystosowanej do zróżnicowanych warunków życia w wodach przybrzeżnych.
Sytuacja prawna Na przeł. XVII i XVIII w. ukształtowała się zwyczajowa zasada prawna wolności morza pełnego (zw. też otwartym), a zarazem zasada władztwa państwa na morzach przybrzeżnych; klas. prawo mor. zostało skodyfikowane w konwencjach genewskich z 1958. Jednak nie zostały one powszechnie przyjęte, a większość państw rozwijających się żądała ich rewizji. Jednocześnie wystąpiła tendencja do rozszerzania władzy państw nabrzeżnych do 200 mil morskich. Te nowe kierunki znalazły wyraz w konwencji prawa morza, przyjętej 1982. Pod względem prawnym wśród obszarów mor. rozróżnia się obecnie: 1) wody wewn. (porty, zatoki), na których państwo nadbrzeżne sprawuje pełną władzę suwerenną; 2) morza terytorialne, pas wód mor. przyległych do wybrzeża albo do wód wewn., który stanowi również integralną część terytorium państwa; państwo może tu m.in. sprawować kontrolę nad statkami obcymi, wydawać przepisy w sprawach bezpieczeństwa żeglugi, celnych, sanitarnych, ma wyłączność rybołówstwa; władzę tę ogranicza tylko tzw. prawo nieszkodliwego przepływu, przysługujące statkom i okrętom wszystkich państw bez specjalnego zezwolenia; szerokość morza terytorialnego reguluje państwo nadbrzeżne; wynosiła ona zwykle od 3 do 12 mil mor., obecnie większość państw posiada 12-milowe morze terytorialne; również szerokość polskiego morza terytorialnego od 1978 wynosi 12 mil; 3) strefa przyległa ciągnąca się poza morzem terytorialnym, nie stanowiąca terytorium państwa; uprawnienia państwa sprowadzają się tu do kontroli celnej, sanitarnej i imigracyjnej; od 1978 Polska nie posiada strefy przyległej; 4) szelf kontynent., płytkie przybrzeżne dno mor. poza morzem terytorialnym, na którym wyłączne prawo eksploatacji jego bogactw posiada państwo nadbrzeżne; niektóre płytkie morza śródlądowe (jak M. Bałtyckie) całe są położone na szelfie; 5) niekiedy państwa ustanawiają poza granicami morza terytorialnego tzw. strefę wyłącznego rybołówstwa dla własnych obywateli, która sięga 200 mil; od 1978 została ustalona pol. strefa rybołówstwa mor. na zewnątrz od granicy morza terytorialnego; jej granice określono za pomocą współrzędnych geogr., gdyż na M. Bałtyckim nie ma możliwości ustanowienia strefy 200-milowej; 6) wyłączna strefa ekon., rozciąga się poza morzem terytorialnym; państwo nadbrzeżne posiada w niej suwerenne prawo eksploatacji zasobów żywych, miner. wód mor., dna mor. i jego podziemia; obecnie wiele państw ustanowiło wyłączne strefy ekon., które zastępują strefy wyłącznego rybołówstwa i szelf kontynent. (Polska uczyniła to 1991); strefa ekon. nie może przekraczać 200 mil mor., licząc od linii podstawowej, od której jest mierzone morze terytorialne; 7) morze pełne (otwarte) nie podlega zwierzchności żadnego państwa, korzystanie z niego jest wolne dla wszystkich, zgodnie z tradycyjną zasadą wolności morza, która oznacza: wolność żeglugi, rybołówstwa, zakładania kabli podmor. i rurociągów oraz wolność przelotu; statki na morzu pełnym podlegają jurysdykcji państwa bandery, z wyjątkiem prawa powszechnej represji piractwa oraz tzw. prawa pościgu, które przewiduje możliwość ścigania i zatrzymania statku obcego na morzu pełnym, jeśli naruszył on przepisy prawne państwa nadbrzeżnego, a pościg został rozpoczęty na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym lub w strefach przyległych i nie był przerwany; 8) dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państw. (tj. poza granicami stref ekon. i szelfu) w konwencji z 1982 zostało uznane za „wspólne dziedzictwo ludzkości”; jego bogactwa mają być eksploatowane pod kontrolą międzynar., a korzyści z tej eksploatacji dzielone między wszystkie państwa; przewiduje się także powołanie Organizacji Dna Mor., która będzie się zajmować eksploatacją dna mórz i oceanów. Całość regulacji sytuacji prawnej obszarów mor. i eksploatacji ich zasobów zawiera konwencja z 1982, która reguluje także sprawę pokojowego załatwienia sporów i przewiduje powstanie Międzynar. Trybunału Prawa Morza. Wejście w życie konwencji nastąpi w rok po ratyfikowaniu jej przez 60 państw (do 1992 ratyfikowało ją przeszło 50 państw). Do czasu wejścia w życie konwencji obowiązują nadal normy zwyczajowe, a częściowo także konwencje genewskie z 1958. Ponadto wiele zagadnień (np. ochrona środowiska mor., ratownictwo mor., rybołówstwo) regulują specjalne umowy międzynar., powszechne, bądź regionalne. Dużą rolę w rozwoju współpracy międzynar. na morzach odgrywa Międzynarodowa Organizacja Morska.
Źródło:
http://encyklopedia.pwn.pl/48670_1.html