Nawigacja

ocean: ocean światowy, wszechocean, wszechmorze - gł. część hydrosfery, powłoka wody morskiej pokrywająca 71% pow. Ziemi (powierzchnia oceanu wynosi 361 mln km2). Wody oceanu są rozmieszczone nierównomiernie, na półkuli pn. zajmują 61%, na pd. — 81% pow.; objętość wód oceanu wynosi 1370,4 mln km3 (bez mórz — 1338,5 mln), średnia głęb. 3704 m (największa w Rowie Mariańskim — 11 034 m). Ocean dzieli się umownie na 3 bądź 4 części (oceany): Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski oraz czwarty, wyróżniany niekiedy jako Ocean Arktyczny (Ocean Lodowaty Pn.), który w przypadku podziału na 3 części jest wliczany do Oceanu Atlantyckiego jako Morze Arktyczne. Przylegające do kontynentów części oceanu, oddzielone od niego archipelagiem wysp, półwyspem lub progiem podwodnym, stanowią morza, a części oceanu półkoliście wcinające się w głąb kontynentu, bez wyraźnego oddzielania od oceanu zatoki. Granicą między oceanem a atmosferą ziemską jest poziom morza (poziom oceanu).
Teorie pochodzenia basenów oceanicznych są zarazem teoriami pochodzenia oceanu (geotektoniczne teorie). W topografii dna oceanicznego wydziela się kilka wielkich form i wiele małych, różniących się nachyleniem, charakterem urzeźbienia i budową geol.; rzeźba dna oceanu kształtuje się gł. pod działaniem sił endogenicznych, ale także — egzogenicznych; pierwsze z nich odgrywają gł. rolę przy powstawaniu wielkich form dna oceanu, drugie powodują wyłącznie powstawanie małych form dna. Dno oceanu jest pokryte głębokowodnymi osadami biogenicznymi (krzemionkowe i wapienne) i poligenicznymi (czerwony ił głębokowodny) oraz osadami płytkowodnymi, terrygenicznymi, zalegającymi na szelfie.
Cechą charakterystyczną wód oceanu jest ich zasolenie; od niego zależą gęstość i temperatura zamarzania wód, także prędkość rozchodzenia się dźwięku, załamanie promieni świetlnych, przewodnictwo elektr. oraz życie organizmów mor.; przeciętne zasolenie wód powierzchniowych oceanu wynosi ok. 35‰, w pobliżu równika jest na poziomie 34,5‰ (zasilanie z deszczy zenitalnych), w strefie pasatów wzrasta do 38‰ (wysoka temperatura powietrza, duże parowanie, małe opady atmosf.), w strefie umiarkowanej ma wartość zbliżoną do średniego zasolenia oceanu, na obszarach podbiegunowych obniża się do 30‰ (małe parowanie, topnienie lodów pochodzenia lądowego); o zmianie zasolenia wraz z głębokością decydują procesy pionowego mieszania i poziomego przenoszenia wód przez prądy powierzchniowe i głębinowe; w częściach oceanu o dodatniej wymianie wilgoci (opad przewyższa parowanie) lub dodatnim bilansie wód słodkich zasolenie wody rośnie wraz z głębokością: na obszarach podbiegunowych do głęb. 200 m (po osiągnięciu maksimum nie ulega prawie zmianie aż do dna), w rejonach subark. do 1500 m (głębiej zmiany są nieznaczne), w strefie równikowej do 100 m (głębiej zmiany są nieznaczne); na obszarach o ujemnym bilansie wilgoci zasolenie wody mor. maleje wraz z głębokością — w szerokościach umiarkowanych do głęb. 600–1000 m (głębiej zmiany są nieznaczne), w strefie pasatów do 1000 m (głębiej zasolenie jest stałe); w strefie głębinowej wartości zasolenia w całym oceanie są podobne.
Procesy cieplne zachodzące w oceanie są złożone; gł. źródło ciepła powierzchniowej warstwy wody stanowi promieniowanie słoneczne; jest ono pochłaniane przez b. cienką warstwę wody (na głęb. 1 cm przenika zaledwie 1/100 część jego promieniowania cieplnego), ale otrzymywane ciepło jest przekazywane głębiej w wyniku mech. mieszania wód wywołanego falowaniem, pływami oraz prądami mor., a także dzięki ruchom konwekcyjnym zachodzącym na skutek ogrzewania się wód powierzchniowych w dzień i ochładzania nocą, również w wyniku mieszania się wód mniej słonych a chłodnych z bardziej słonymi a cieplejszymi; dopływowi ciepła do oceanu towarzyszy jego ubytek wywołany parowaniem (80% pochłanianej przez ocean energii słonecznej jest zużywane na parowanie) i turbulentną wymianą z atmosferą. Średnia temp. wód wynosi 3,8°C; średnia roczna temp. wód powierzchniowych wynosi 17,4°C (na równiku — 27°C, na obszarach polarnych pn. — -0,75°C, na pd. — -0,79°C); temperatura wód oceanicznych obniża się wraz z głębokością (z wyjątkiem obszarów polarnych, gdzie początkowo wzrasta); jej spadek następuje przeważnie szybko do głęb. 300–500 m, wolniej — do 1200–1500 m; poniżej temperatura wody jest mniej więcej stała; na głęb. 1500–4000 m wynosi ona przeważnie 3–4°C, głębiej 2° i mniej.
Około 6% powierzchni oceanu (gł. obszary podbiegunowe oraz sezonowo niektóre morza i zatoki w strefie klim. umiarkowanej) pokrywają lody; coroczne ich topnienie wpływa na zmianę gęstości i pionową cyrkulację wód; zmienność temperatury, zasolenia i gęstości wraz z głębokością decydują o stateczności mas wodnych oceanu.
Wody oceanu są w ciągłym ruchu; rozróżnia się ruchy rytmiczne (falowanie, wywołane gł. oddziaływaniem wiatru), stałe (prądy morskie) i periodyczne (pływy); dzięki tym ruchom woda oceaniczna ulega mieszaniu i przemieszczaniu się, tj. cyrkulacji.
Ocean ma ogromny wpływ na kształtowanie przyrody na Ziemi; jest gł. źródłem wilgoci atmosf., z jego powierzchni wyparowuje rocznie ok. 500 tys. km3 wody, jest źródłem dopływu tlenu do atmosfery (pochłania rocznie ok. 55 mld t tlenu atmosf., a wydziela go 61 mld t), jest gł. akumulatorem ciepła słonecznego (magazynuje ok. 32 · 1026 · J ≈ 76 · 1025 cal), przez co wpływa na klimat lądów.
Źródło:
Ireneusz Grajewski, Józef Wójcicki "Mały leksykon morski"; Wydawnictwo Ministra Obrony Narodowej, Warszawa 1981.